Są to dwa sposoby alternatywnego rozwiązywania sporów cywilnych, jednak występują między nimi zasadnicze różnice.

W mediacji ustalają kwestie sporne i wypracowują wspólne stanowisko co do rozwiązania sporu, którego efektem jest ugoda zatwierdzana przez sąd, natomiast w arbitrażu strony uzyskują wiążące dla siebie rozstrzygnięcie wypracowane przez osobę trzecią (osoby trzecie).

Mediator pełni wobec stron postępowania rolę pomocniczą, wspierając je w wypracowaniu ugody na zasadach, które one samodzielnie kształtują, natomiast arbiter (arbitrzy), co prawda orzeka w postępowaniu na zasadach zaakceptowanych przez strony, ale jednak jest „gospodarzem” postępowania, wpływając na jego sprawność i sposób prowadzenia, a wreszcie również na wydanie wyroku.

Mediator osiąga cel swojego działania, jeśli zostanie wypracowana ugoda akceptowana przez obie strony, natomiast rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego nie musi zyskać akceptacji stron, ponieważ ma charakter arbitralny.

Mediacja ma charakter uniwersalny, natomiast w przypadku arbitrażu ustawodawca wyłącza możliwość rozstrzygania sporów alimentacyjnych, nie można również zastosować go jako sposobu wypracowania rozwiązań dotyczących spraw rodzinnych (np. w zakresie sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dzieckiem, etc.).

Mediator nie ma żadnych uprawnień władczych wobec stron sporu. Ma on tylko wspierać strony w poszukiwaniu sposobów rozwiązywania sporów, a w obecnym stanie prawnym może również, jeśli strony sobie tego życzą, wypracować projekty rozwiązań. Jednak w każdym przypadku to strony akceptują albo odrzucają postanowienia ugody. Nie ma możliwości zawarcia ugody w sytuacji, gdy strony nie są zadowolone z wypracowanych propozycji.

Postępowanie mediacyjne, zarówno co do swego zaistnienia, jak i przebiegu, jest poufne, a więc nie może być przedmiotem analiz i rozważań w innym postępowaniu, zwłaszcza w toku postępowania sądowego. Tajemnica mediacji, w tym zakaz powoływania mediatora jako świadka co do faktów, o których powziął informację w związku z postępowaniem mediacyjnym (chyba że obie strony wyrażą na to zgodę), mają gwarantować stronom poczucie bezpieczeństwa i swobodę wypowiedzi. Z tego względu utrwalanie przebiegu postępowania mediacyjnego nie jest stosowane.

Ugoda zawarta przed mediatorem podlega zatwierdzeniu przez sąd. Sąd odmawia nadania klauzuli wykonalności albo zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem, w całości lub części, jeżeli ugoda jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, a także gdy jest niezrozumiała lub zawiera sprzeczności.

Jeżeli ugoda podlega wykonaniu w drodze egzekucji, sąd zatwierdza ją przez nadanie jej klauzuli wykonalności, co pozwala od razu złożyć wniosek do komornika sądowego o wszczęcie egzekucji na jego podstawie.

Z przebiegu mediacji sporządza się protokół, w którym oznacza się miejsce i czas przeprowadzenia mediacji, a także imię, nazwisko (nazwę) i adresy stron, imię i nazwisko oraz adres mediatora, a ponadto wynik mediacji. Protokół sporządza i podpisuje mediator.

Jeżeli strony zawarły ugodę przed mediatorem, ugodę zamieszcza się w protokole albo załącza się do niego. Strony podpisują ugodę. Niemożność podpisania ugody mediator stwierdza w protokole. Przez podpisanie ugody strony wyrażają zgodę na wystąpienie do sądu z wnioskiem o jej zatwierdzenie, o czym mediator informuje strony. Mediator doręcza stronom odpis protokołu.

W przypadku gdy strona, po zawarciu ugody, w ramach mediacji prowadzonej na podstawie umowy o mediację, wystąpi do sądu z wnioskiem o zatwierdzenie ugody mediator składa protokół w sądzie, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy według właściwości ogólnej lub wyłącznej. Natomiast w razie skierowania przez sąd sprawy do mediacji mediator składa protokół w sądzie rozpoznającym sprawę.